Z cyklu piszą o nas

Dzięki uprzejmości Agrobydło - ogólnopolskiego magazynu specjalistycznego dla hodowców bydła, producentów mleka i wołowiny oraz lekarzy weterynarii,możemy podzielić się z Państwem artykułem napisanym przez
prof. dr hab. Józef Krzyżewski z Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu. 

 

Mieszańce żyją dłużej i są silniejsze biologicznie.

Zarówno wyniki badań naukowych, jak i obserwacje praktyczne wykazują, że krzyżowanie krów mlecznych, pochodzących z różnych populacji, linii lub ras, wpływa dodatnio na skład chemiczny mleka oraz cechy funkcjonalne, przede wszystkim na długowieczność, odporność na schorzenia, w tym gruczołu mlekowego (mastitis), parametry reprodukcji, żywotność cieląt i in. W Polsce, jak dotąd, korzystne efekty uzyskuje się przy krzyżowaniu rodzimego bydła rasy HF z bydłem rasy norweskiej czerwonej. Mieszańce żyją dłużej i są silniejsze biologicznie. Korzyści obserwuje się także w zdrowotności wymienia, racic, nóg i odporności na mastitis.

Prowadzona przez wiele dziesięcioleci praca hodowlana nad bydłem mlecznym, ukierunkowana przede wszystkim na uzyskanie maksymalnej wydajności mleka, spowodowała znaczne pogorszenie tzw. cech funkcjonalnych, takich jak długowieczność, zdrowotność wymienia, racic i nóg, odporność na mastitis, cech związanych z płodnością itp. Cechy te wywierają niekorzystny wpływ na opłacalność produkcji mleka. Do ich występowania w znacznym stopniu przyczyniła się inseminacja, ponieważ hodowcy najchętniej wykorzystywali i nadal wykorzystują dostępne na świecie nasienie najwybitniejszych buhajów. Buhaje te stanowią nieznaczny odsetek zwierząt w całej populacji bydła. Stąd też po wielu latach doszło do zwiększenia stopnia inbredu u krów (chowu w pokrewieństwie, tzw. chowu wsobnego). Zdaniem wielu specjalistów zwiększenie stopnia pokrewieństwa wywiera niekorzystny wpływ na krowy mleczne, zwłaszcza na wspomniane cechy funkcjonalne. Aby zapobiec wzrastającemu poziomowi zinbredowania światowej populacji bydła, nie tylko rasy HF, ale także innych ras, od kilkudziesięciu lat podejmuje się próby krzyżowania międzyrasowego krów. Metoda ta polega na wykorzystaniu różnorodności genetycznej ras mlecznych do uzyskania potomstwa o korzystnej kombinacji genów. W praktyce oznacza to, że przy krzyżowaniu niespokrewnionych ze sobą ras wartość uzyskanego potomstwa przewyższa średnią wartość rodziców. Występowanie tego korzystnego zjawiska jest spowodowane efektem heterozji (wybujałości mieszańców), który jest definiowany jako podwyższenie wartości fenotypowej danej cechy w odniesieniu do rodziców. Heterozja występująca w pierwszym pokoleniu (F1) sprawia, że mieszańce są bardziej żywotne, silniejsze biologicznie, lepiej dostosowują się do panujących warunków środowiska i charakteryzują się korzystniejszymi cechami mleczności.

Heterozja będąca efektem krzyżowania wpływa korzystnie zarówno na cechy produkcyjne, jak i funkcjonalne u bydła mlecznego;

wpływ ten jest większy w przypadku cech funkcjonalnych, które są nisko odziedziczalne. W ten sposób heterozja zapobiega wzrastającemu poziomowi zinbredowania. Wyniki badań wykazały, że krzyżowanie osobników pochodzących z różnych populacji, linii lub ras wpływa korzystnie na skład chemiczny mleka (zawartość tłuszczu i białka), długowieczność, zdrowotność wymienia, racic i nóg oraz odporność na mastitis. Ponadto mieszańce międzyrasowe odznaczają się większą przeżywalnością w kolejnych laktacjach oraz korzystniejszymi parametrami rozrodu (łatwiejsze porody, niższy wskaźnik martwo urodzonych cieląt, krótszy okres międzyciążowy i międzywycieleniowy, mniejsza liczba porcji nasienia potrzebnego do uzyskania skutecznego pokrycia). Krzyżowanie międzyrasowe stwarza więc wiele możliwości doskonalenia stada bydła mlecznego. Najbardziej zalecanym modelem jest krzyżowanie trójrasowe, które pozwala uzyskać heterozję na odpowiednim poziomie. Przy krzyżowaniu trzech ras nie spada on poniżej 75% w żadnym z kolejnych pokoleń. Natomiast przy krzyżowaniu dwurasowym poziom heterozji obniża się do 50% już w drugim pokoleniu. Według amerykańskich doniesień do krzyżowania trójrasowego najlepszy zestaw to rasa HF, montbeliarde i szwedzka czerwona. Dotychczas uzyskane w praktyce wyniki wykazały, że krzyżowanie z rasą normandzką, montbeliarde i szwedzką czerwoną przyniosło więcej zysku w porównaniu do HF, odpowiednio o: 1120 dol./szt., 2156 dol./szt. oraz 1925 dol./szt. Krzyżówki międzyrasowe charakteryzowały się z reguły niższą wydajnością mleka, tłuszczu i białka. Amerykańscy hodowcy zalecają, aby wybierając komponent rasowy do krzyżowania, kierować się zbliżonym potencjałem genetycznym krzyżowanych ras, wówczas spadek wydajności będzie minimalny lub nie wystąpi w ogóle. Należy podkreślić, że we wszystkich badaniach amerykańskich nad krzyżowaniem krów rasy HF z innymi rasami uzyskano u mieszańców zwiększenie długowieczności, wcześniejszy wiek pierwszego ocielenia, krótszy okres usługi, wyższą skuteczność zapłodnienia i krótszy okres międzyocieleniowy.

Wejście Polski do UE stworzyło dla polskich producentów mleka wiele nowych wyzwań, dotyczących m.in. pozyskiwania mleka, odpowiadającego pod względem jakości standardom obowiązującym na wspólnym rynku europejskim. W zaistniałej sytuacji producenci mleka zaczęli dostrzegać pewne problemy związane z utrzymywaniem czystej rasy HF. Dotyczą one przede wszystkim:

• konieczności żywienia paszami bardzo dobrej jakości;
• zbyt krótkiego okresu użytkowania krów;
• stosunkowo dużej podatności na mastitis;
• niskiej ceny za opasane zwierzęta tej rasy, spowodowane gorszą jakością ich tusz.

Rasa HF jest niewątpliwie najefektywniejszą rasą bydła na świecie pod względem cech mleczności. Jednakże krowy tej rasy mogą w pełni ujawnić swoje cechy produkcyjne jedynie w przypadku prawidłowego żywienia i perfekcyjnego zarządzania stadem. Warunki te są niestety w Polsce w wielu gospodarstwach trudne do spełnienia. W takiej sytuacji potencjał produkcyjny krów HF nie jest w pełni wykorzystany. Towarzyszy temu wyraźne pogorszenie cech funkcjonalnych.

W Polsce najczęściej do krzyżowania krów rasy HF używa się nasienia buhajów rasy czerwonej szwedzkiej (SRB), montbeliarde (MO), czerwonej norweskiej (NRF), simentalskiej (SIM), brown swiss (BS) oraz jersey (JE). Do chwili obecnej najlepsze rezultaty w warunkach produkcyjnych uzyskuje się przy krzyżowaniu naszych rodzimych HF z czerwonym bydłem norweskim (RFN). Dotychczas uzyskane wyniki na świecie dotyczące wartości użytkowej mieszańców NRF ⨯ HF wskazują jednoznacznie, że rasa norweska czerwona jest wyjątkowo korzystnym komponentem do krzyżowania z rasą HF. Uzyskiwane mieszańce charakteryzują się wydajnością mleczną, porównywalną z rasą HF lub mniejszą jedynie o ok. 10%. Zawartość tłuszczu i białka w mleku mieszańców jest podobna do zawartości tych składników w mleku HF, a w niektórych przypadkach jest nawet wyższa. Zawartość komórek somatycznych w mleku mieszańców jest wyjątkowo niska.

Na uwagę zasługują wyniki użytkowości mlecznej w okresie 305-dniowej laktacji, dotyczące 54 349 krów rasy HF i 6622 mieszańców NRF ⨯ HF, uzyskane z 29 stad w Izraelu (tabela 1).

Tabela 1. Wyniki użytkowości mlecznej krów HF oraz NRF ⨯ HF uzyskane w Izraelu (GenoBULLetin)

Rasa	Wydajność mleka [kg]	Wydajność tłuszczu [kg]	Wydajność białka [kg]	Dni laktacji do 1. inseminacji
HF	11 024	382	343	49
NRF ⨯ HF	10 890	390	349	38
Różnica [%]	–1,22	+2	+2	–22

 

Krzyżówki odznaczają się doskonałym zdrowiem

korzystnymi parametrami rozrodu, mniejszą liczbą przypadków występowania mastitis, mocnymi nogami, lepszą jakością racic, łatwiejszymi porodami oraz dobrą zdrowotnością cieląt, które są w dodatku lepiej umięśnione w porównaniu z HF. Te wyjątkowo korzystne cechy mieszańców zostały potwierdzone w praktyce w innych krajach. Między innymi włoski hodowca F. Rosetti obok bardzo wysoko wydajnych krów rasy HF (13 800 kg/szt./rok) utrzymuje także 25 krzyżówek tej rasy z NRF. Przeciętna dobowa wydajność mleka HF wynosi 40 kg/szt./d, zaś mieszańców 38 kg/szt./d. Mieszańce charakteryzują się przede wszystkim zdrowymi wymionami. Cecha ta szczególnie przyczynia się do wydłużenia okresu użytkowania krów i tym samym do poprawy opłacalności produkcji mleka. Okres międzyocieleniowy u mieszańców wynosi 390 dni i jest o 30 dni krótszy w porównaniu z HF. Liczba komórek somatycznych jest na niewiarygodnie niskim poziomie i wynosi 60 tys./ml mleka mieszańców i 80 tys./ml mleka krów rasy HF.

Krzyżówki HF ⨯ NRF sprawdzają się również bardzo dobrze w gospodarstwach organicznych

w których, jak wiadomo, obowiązują bardzo rygorystyczne przepisy, dotyczące stosowania m.in. leków. Mieszańce te ze względu na bardzo dobre parametry zdrowotne i dużą odporność na różnego rodzaju schorzenia spełniają te wymogi. Przykładem może być gospodarstwo organiczne, którego właścicielem jest Sean Mallet (USA, Idaho), należące do 10% najlepszych tego typu farm mlecznych w USA. Stado liczy ok. 1450 szt., w tym ok. 1000 mieszańców HF ⨯ NRF. Przeciętna wydajność mleka wynosi 9525 kg. Właściciel stada podkreśla, że mieszańce mają doskonałe wymiona, dobre cechy zdrowotne, doskonałą płodność oraz wysoką zawartość suchej masy w mleku. Skuteczność 1. inseminacji u mieszańców wynosi 48% a u HF – 37,6%. Do skutecznego zapłodnienia zużywa się odpowiednio 2,08 i 2,66 porcji nasienia. Dorosłe mieszańce mają masę ciała wynoszącą 570 kg i zjadają 21-22 kg suchej masy paszy/dobę, zaś masa ciała HF wynosi 680 kg, a zużycie suchej masy paszy ok. 30 kg/dobę.

W Polsce ze względu na krótki okres, w którym jest dostępne nasienie buhajów rasy NRF, nie ma dużej liczby mieszańców z HF. Do chwili obecnej nie prowadzi się ksiąg hodowlanych dla tej rasy. Brak oficjalnych danych odnośnie do liczby mieszańców i ich wydajności. Z doniesień terenowych wiadomo, że wydajność mieszańców uzależniona jest od jakości gospodarstwa i jest podobna do wydajności krów rasy HF. Są obory hodowlane, które osiągają w pełnej laktacji nawet 12 000 kg mleka od krowy. U tych mieszańców nie obserwuje się trudnych porodów. Mają mniejsze wymagania pokarmowe w porównaniu z HF. Jedną z wielkich zalet jest niski poziom komórek somatycznych w mleku. Około 75% tych mieszańców udaje się zacielić przed 60. dniem laktacji.

Wyniki przeprowadzonych badań terenowych potwierdziły, że krzyżówki HF ⨯ NRF, uzyskane przy krzyżowaniu rotacyjnym, są bardziej płodne i znacznie zdrowsze w porównaniu z HF.

U mieszańców jest mniejsza liczba dni otwartych, zwierzęta szybciej rozpoczynają produkcję i dłużej pozostają w stadzie. Od początku pracy hodowlanej w Norwegii nad rasą NRF główny nacisk położono nie na wydajność, lecz na zdrowotność i płodność. Hodowcy zgodnie przyznają, że krzyżówki HF z NRF charakteryzują się wyższą płodnością, mniejszą liczbą przypadków występowania mastitis i komórek somatycznych w mleku, łatwiejszymi wycieleniami, mniejszą liczbą martwo urodzonych cieląt, łatwiejszym ich odchowem i mniejszymi problemami, związanymi ze schorzeniami racic. Krzyżówki HF ⨯ NRF nie odbiegają znacznie od HF-ów pod względem wydajności mleka; mleko ich charakteryzuje się wyższą zawartością tłuszczu i białka. Niektórzy hodowcy podkreślają, że mieszańce produkują mniej mleka w porównaniu z HF tylko w pierwszej laktacji, natomiast w kolejnych laktacjach nie ustępują wyraźnie HF-om. Warto podkreślić, że omawiane krzyżówki mają mniejszy kaliber ciała w porównaniu z HF. Krzyżówki charakteryzują się krótszym okresem międzyocieleniowym, wysoką odpornością na choroby, niższym wskaźnikiem śmiertelności cieląt, dobrymi parametrami rozrodu oraz lepszą kondycją ciała.

Z informacji pochodzących bezpośrednio od rolników, podawanych na Forum Profesjonalnego Rolnika, wynika jednoznacznie pozytywna opinia na temat mieszańców HF ⨯ NRF. Mleko mieszańców zawiera mało komórek somatycznych, krowy łatwo zacielają się i łatwo rodzą cielęta. Wyraźnie niższe są koszty obsługi weterynaryjnej. Opasane byczki, w porównaniu do HF, charakteryzują się korzystniejszym umięśnieniem tuszy.

Uzyskane dotychczas wyniki dotyczące cech użytkowych mieszańców NRF ⨯ HF wzbudziły wzmożone zainteresowanie tymi zwierzętami u wielu hodowców bydła na całym świecie. Obecnie nasienie buhajów rasy NRF jest najczęściej eksportowanym artykułem spośród innych ras na świecie, trafia bowiem aż do 30 krajów. Wynika to z przekonania hodowców, że rasa NRF jest idealna do krzyżowania z HF we wszystkich rotacyjnych programach krzyżowania. Są pewni, że mieszańce NRF ⨯ HF, obok zadowalającej wydajności mleka, będą cieszyć się dobrym zdrowiem, płodnością oraz długim okresem użytkowania. Hodowcy w USA stwierdzają zgodnie, że utrzymywanie mieszańców NRF ⨯ HF powoduje zmniejszenie kosztów produkcji, a zysk przypadający na jedną krowę w okresie roku jest większy o 75 USD w porównaniu z czysto rasowymi HF.

W podsumowaniu należy podkreślić, że krzyżowanie międzyrasowe może być efektywnym narzędziem w doskonaleniu bydła mlecznego, pod warunkiem stosowania go w sposób przemyślany, na podstawie gruntownej wiedzy, dotyczącej wykorzystywanych komponentów rasowych.